Чытаем і разумеем (прэзентацыя)
100 слоў для ўсвядомленага чытання класічнага твора
(Іван Мележ. “Людзі на балоце”)
Значэнне наступных слоў
удакладнялася па слоўніку: http://www.skarnik.by/tsbm/
1. абора
|
Вераўчаны
або раменны шнур пры лапцях для прывязання іх да нагі.
|
Нудзячыся без занятку, … стаў пераабувацца:
перацёр закарэлыя анучы, перавязаў
аборы на лапцях.
|
2. аброць
|
Прадмет вупражы, які
надзяецца каню на галаву.
|
Васіль махнуў аброццю на каня, адагнаў яго трохі…
|
3. аглоблі
|
Пара жардзін,
прымацаваных канцамі да пярэдняй восі воза, у якія запрагаюць каня.
|
-Косю, косю- да ў аглоблі.
|
4. андарак
|
Саматканая
паласатая або клятчастая спадніца.
|
Хоць адзеты былі … у зрэб’е ды вясковыя андаракі … нават у гэтым адзенні з
любой мазырскай хараством маглі б паспрачацца.
|
5. аршын
|
Мера
даўжыні, роўная 71,12 см, якой
карысталіся на Беларусі, у Расіі да ўвядзення метрычнай сістэмы.
2. Лінейка такой даўжыні. |
Нохім спрытна разгарнуў, адмераў драўляным аршынам, адрэзаў.
|
6. Асклізлы
|
абл. слова Аслізлы
|
Старыя алешыны танулі знізу … у гнілым, асклізлым ламаччы.
|
7. асцюк
|
Тонкі доўгі вусік на каласах некаторых злакаў (ячменю,
жыта, пшаніцы).
|
Убачыла бацьку на таку … з асцюкамі ў радкаватых, пабітых ніткамі сівізны валасах…
|
8. Бадыліна
|
Сцябліна
аднагадовай расліны.
|
За акенцам рос крывы, ужо амаль данізу ссохлы бадыль сланечніка.
|
9. Барада
|
Касмыль
недапрадзенай кудзелі льну, воўны.
|
Падсунуўшы да агню ўслон, на якім тырчала прасніца з
барадой кужалю, сядзела і маці,
цётка Аўдоцця.
|
10.
Біч
|
Ударная
частка цэпа.
|
Біч цэпа то, пабліскваючы, лёгка ўскідваўся, то лажыўся на
снапы
|
11.
брук
|
Укладзеная
каменем праезджая частка вуліцы, дарогі, плошчы.
|
Пасля мазырскага бруку … дрымотным і балюча бедным убачылася дарагое сяло.
|
12.
Будзёнаўка
|
Шлем, які насілі чырвонаармейцы ў перыяд грамадзянскай
вайны.
|
Міканор сарваў з цвіка будзёнаўку… і хуткім крокам выйшаў на ганак.
|
13.
Вільчык
|
Верхні
стык даху, страхі; канёк.
|
З гэтага часу Глушакова гумно было поўна гулу,
пылу, што разыходзіўся да сцен, падымаўся да вільчыка,вырываўся недзе ў расчыненыя вароты.
|
14.
Вобад
|
Вонкавая
частка кола, на якую нацягваецца шына.
|
-Абады,абады
каму? На сто гадоў ездзіць!..
|
15.
Воласць
|
У дарэвалюцыйнай Расіі і часткова ў СССР да 1930 г. — ніжэйшая
адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка, якая ўваходзіла ў склад паветаў.
|
-Угаворваюць, ей-бо, як пісара валаснога!..
|
16.
Вось
|
Шпень
або тонкі вал, на які насаджваюцца колы, часткі машын або механізмаў.
|
…У палатнянай доўгай сарочцы дзядзька квачом з дзёгцем
мазаў восі.
|
17.
Вочап
|
Шост,
да якога прымацоўваецца калодзежнае вядро.
|
Выцягваючы вочап
з калодзежа, … ён пачуў, што нехта падыходзіць.
|
18.
Вуздэчка
|
Прадмет
збруі, які надзяваецца на галаву каню; аброць.
|
Тады, як дружкі прыбіралі стужкамі вуздзечку, … ён палажыў на воз
лепшага мурожнага сена.
|
19.
Вушак
|
Бакавы
брус у дзвярной асадзе.
|
Спрасонку выцяўся аб рог вушака, вылаяўся.
|
20.
Вэлюм
|
Кавалак тонкай празрыстай тканіны, прымацаваны да вянка
або жаночага капелюша; з'яўляецца часткай жаночага шлюбнага (белы) або
жалобнага (чорны) убору.
|
Над белай атласнай кофтачкай, у вэлюме так добра , прыгожа віднеецца
смуглявасць яе твару…
|
21.
Грэбля
|
Насціл
з бярвення або галля для пераезду цераз балота, гразкае месца; гаць.
|
-Я прапаную між Куранямі і Алешнікамі збудаваць грэблю!
|
22.
гузак
|
разм. слова Пукатасць, нараст на целе чалавека або жывёлы ад
удару, запалення і пад.
|
-Мацае, мабуць, Бугай добры гузак.
|
23.
Гурт
|
Натоўп, група людзей.
|
Не ўправіліся хлопца звесці з сяла, як яна ўжо ў гурт з’явілася.
|
24.
Дзежка
|
Драўляная, крыху звужаная к верху пасудзіна з прамых
клёпак (для заквашвання цеста, салення і пад.).
|
-Цабры, цабры каму? Дзежкі, бочкі!..
|
25.
Дзесяціна
|
Мера зямельнай плошчы, роўная 2400 кв. сажням або 1,09
га, якою карысталіся да ўвядзення метрычнай сістэмы.
|
Толькі і дазнаўся Васіль, што … яму павінны
прырэзаць з паўдзесяціны…
|
26.
Дзёгаць
|
Цёмная густая смалістая вадкасць, якая здабываецца
шляхам сухой перагонкі цвёрдага паліва (драўніны, торфу, каменнага вугалю і
пад.).
|
…У палатнянай доўгай сарочцы дзядзька квачом з дзёгцем мазаў восі.
|
27.
Драбіна
|
Драўляная
прыстаўная лесвіца.
|
Драбіна ледзь даставала даверху і
стаяла крута.
|
28.
жалязняк
|
абл. слова Рыдлёўка.
|
-Што ты за жалязняк
бярэшся?
|
29.
жытка
|
разм.
слова Умовы жыцця; быт.
|
-Жытка то жытка,
ды і самі вінаватыя!
|
30.
завуголле
|
Месца
за вуглом, за будынкам або сярод будынкаў.
разм. слова Тоячыся,
асцерагаючыся.
|
Смелыя мы ўсе, Іванко, па завуголлю!
|
31.
Закарэлы
|
Які засох, зацвярдзеў, ператварыўся ў корку.
Пакрыты
засохлай граззю, кроўю і пад.; карэлы, брудны.
|
Нудзячыся без занятку, … стаў пераабувацца:
перацёр закарэлыя анучы, перавязаў
аборы на лапцях.
|
32.
Застаронак
|
Адгароджанае
ад току месца ў гумне для складвання снапоў, саломы, мякіны.
|
Ганна адгрэбла
к застаронку мякіну.
|
33.
Змовіны
|
абласное
слова Заручыны.
|
[Васіль]
даведаўся, што былі змовіны, што
Ганну прапівалі, прапілі, што яна — не яго, Карчова.
|
34.
Зрэб’е
|
1.Грубая кудзеля, якая аддзяляецца пры трапанні лёну,
пянькі.
2.Палатно з такой кудзелі. |
Хоць адзеты былі … у зрэб’е ды вясковыя андаракі … нават у гэтым адзенні з любой
мазырскай хараством маглі б паспрачацца.
|
35.
Зычлівасць
|
Уласцівасць зычлівага – таго, які жадае дабра другому;
прыхільны, спагадны.
|
Міканор неяк заважнеў, нешта таіў у сабе не
выказваў зычлівасці.
|
36.
Камізэлька
|
Кароткая
адзежына без рукавоў і каўняра, якую надзяваюць на сарочку або блузку.
|
… Каля прыпека варушыўся ў камізэльцы дзед Дзяніс.
|
37.
Камінак
|
Выемка
ў печы, дзе раскладалі агонь для асвятлення хаты.
|
Неўзабаве
Ганна ўжо сядзела перад комінкам, на якім палала, чадзела лучына.
|
38.
Каморнік
|
Спецыяліст
па меркаванню зямельных надзелаў.
|
“Каморнікі,
мабуць,” – падумаў стары.
|
39.
Капа
|
Куча
сена, саломы, складзеная конусам; невялікі стажок.
Даўнейшая адзінка лічэння: шэсцьдзесят штук чаго-н.
|
-Багато шчэ малаціць?
-Да ўжэ хутко. Мо з капу якую…
|
40.
каптан
|
Даўнейшая двухбортная мужчынская і жаночая верхняя
адзежына з доўгімі поламі і падоўжанымі рукавамі.
|
Зняла світу, скінула скарб свой – каптанчык вышываны: скажа матцы, што
згубіўся.
|
41.
Карасіна
|
размоўнае
слова Тое, што і газа.
|
Сядзелі
[бацькі і дзяды] у балоце, у твані, не было запалак, карасіны — абыходзіліся без іх.
|
42.
Картовы
|
Зроблены
з корту - тоўстай, звычайна
цёмнага колеру баваўнянай тканіны
|
У сенцах ён
памыўся, памазаў лоем валасы, каб ляжалі, пераадзеўся ў картовыя … штаны, раптам без сіл апусціўся на кубел.
|
43.
Каснік
|
Вузкая палоска тканіны, істужка, якая ўплятаецца ў касу
|
А вакол цуды цудныя; хусткі, … каснікі, белыя булкі, пернікі,
абаранкі.
|
44.
Кастрыца
|
Адходы, якія атрымліваюцца ў выніку перацірання
адзеравянелых частак сцябла пры мяцці і трапанні валакністых раслін (лёну,
канапель і інш.).
|
Гадзюкі … нярэдка грэліся на выгратай сонцам, перамешанай з цёплым
пясочкам кастрыцы прызбаў.
|
45.
каталажка
|
разм. слова Турма, пагардлівае, арыштанцкае,
месца зняволення.
|
Ведае ці не ведае ён, каму павінен удзячны быць …
за юравіцкую каталажку?
|
46.
Качарга
|
Жалезны
прут, сагнуты на канцы, для перамешвання паліва ў печы, выграбання попелу і
пад.
|
-Качэргі
не трэба? – таямніча запытаўся дзядзька, мусіць, каваль.
|
47.
Квач
|
Вялікі
памазок з пакулля, рагожы і пад. для размазвання чаго-н. па якой-н. паверхні.
|
…У палатнянай доўгай сарочцы дзядзька квачом з дзёгцем мазаў восі
|
48.
Клямка
|
Прыстасаванне, з дапамогай якога адчыняюць і зачыняюць
дзверы
|
Калі бразнула клямка за ёю, хрыпаты скамандаваў…
|
49.
Козлы
|
Прыстасаванне
для пілавання дроў у выглядзе бруса на чатырох ножках, збітых крыж-накрыж.
|
-Козлы вунь
пад плотам, - прамовіў млынар.
|
50.
Конаўка
|
Металічная
пасудзіна з ручкай для піцця, звычайна самаробная.
|
-Мядок у конаўцы
берасцянай, кеб не выліўся глядзі…
|
51.
Кубел
|
Дзежка
з вушкамі і векам, звычайна для захоўвання прадуктаў і рэчаў.
|
У сенцах ён
памыўся, памазаў лоем валасы, каб ляжалі, пераадзеўся ў картовыя … штаны, раптам без сіл апусціўся на кубел.
|
52.
Кужаль
|
Валакно
ачэсанага лёну.
|
Падсунуўшы да
агню ўслон, на якім тырчала прасніца з барадой кужалю, сядзела і маці, цётка Аўдоцця.
|
53.
лейцы
|
Вяроўкі, рамяні для кіравання коньмі ў запрэжцы.
|
Васіль
тузануў вераўчанымі лейцамі Гуза,
і калёсы пакаціліся па двары на вуліцу.
|
54.
Лой
|
Нутраны тлушч (авечы, ялавічны).
|
У сенцах ён
памыўся, памазаў лоем валасы, каб
ляжалі…
|
55.
лучына
|
Тонкая сухая,
звычайна доўгая сасновая шчэпка, якой даўней асвятлялі сялянскія хаты.
|
Неўзабаве
Ганна ўжо сядзела перад комінкам, на якім палала, чадзела лучына.
|
56.
Лушпайка
|
размоўнае слова Тое, што і лупіна.
|
Жанчына …
трымае на руках ношаную, пафарбаваную лушпакайкамі
цыбулі, зрэбную сарочку.
|
57.
Макацёр
|
Гліняная пасудзіна, вузкая ўнізе і шырокая зверху, у якой звычайна труць
мак, ільняное і канаплянае семя і інш.
|
Бачыла чна
толькі воз, … на якім завабліва чырванелі, гаршкі, макатры, міскі….
|
58.
Мэндлік
|
Пяць
снапоў ячменю, аўса, пастаўленых у кучкі для прасушкі і накрытых распасцёртым
снапом зверху.
|
А ў Дзятлікаў мэндлікаў столькі, што і глядзець горка.
|
59.
начоўкі
|
Прадаўгаватая драўляная або металічная пасудзіна для
мыцця бялізны і іншых гаспадарчых патрэб.
|
Калі меншы быў, маці ў начоўкі, у цэбар саджала,
а цяпер – вельмі ты вымыешся ў
начоўках.
|
60.
Нізка
|
Нанізаныя на нітку, дрот і пад. якія-н. аднародныя
прадметы (грыбы, пацеркі і пад.).
|
-Уюноў сушаных нізак дзесяць будзе…
|
61.
Павець
|
Пляцоўка пад страхой на слупах, прызначаная для хавання
чаго-н. ад дажджу, непагоды.
Памяшканне, дзе звычайна складаюць дровы; дрывотнік.
|
-Прыйшла б да мяне ў павець, я супакоіў бы…
|
62.
падваліна
|
1.
Брус, на
які насцілаецца
падлога, памост.
2.
абласное слова Падруба.
|
Трэба было нешта рабіць з хатай. Бацька казаў,
што добра было б падвесці падваліны…
|
63.
Паддзёўка
|
Мужчынскае верхняе адзенне, з гузікамі ад пляча да нізу
на адным баку і са зборкамі на таліі.
|
Ганна хутка адзела старую даматканую паддзёўку…
|
64.
Паркаль
|
Лёгкая
баваўняная аднаколерная або з набіўным малюнкам тканіна.
|
-Паркаль,
кажуць, у цябе на кохту е… - наважыўся бацька.
|
65.
Пасталы
|
Даўні мяккі сялянскі абутак з цэлага кавалка скуры, які
носіцца з анучамі і прывязваецца да ног аборамі. Лапці.
|
Ледзь распрог [бацька] каня,
зайшоў у хату, не ўправіўся разуць мокрыя пасталы — паявіўся Яўхім.
|
66.
Паска
|
разм. слова Паласа.
|
Бацька стрымаў слова: … картовыя штаны ў пасачку даў маладому ветліва, зычліва.
|
67.
Перавясла
|
Саламяны жгут для звязвання снапоў, кулёў і пад.
|
Ганна заспяшалася, падчапіла пад перавясла першы сноп…
|
68.
Пісар
|
Канцылярскі служачы, які займаецца перапіскай,
складаннем і рэгістрацыяй канцылярскіх папер.
|
-Угаворваюць, ей-бо, як пісара валаснога!..
|
69.
пляцень
|
Агароджа з пераплеценых тонкіх галін.
|
Зямля з бакоў грэблі асыпаецца ў канаву … і трэба
сплесці пляценьчык.
|
70.
пляшка
|
разм. слова Шкляная пасудзіна з вузкім горлам, служыць для
захоўвання вадкасці; бутэлька.
|
Пляшкі, вымытыя маткаю, стаялі напагатове пад услонам.
|
71.
Помарака
|
Тое, што і вар'яцтва,
шаленства. // Страта здольнасці разумець тое, што
акружае (ад стомлен_асці, хваробы і пад.).
|
-Добра шчэ, што памараку на каня не нагнаў…
|
72.
Пражыць
|
Апрацоўваць
моцным жарам перад спажываннем (зерне, арэхі, насенне).
|
Апошнія дні перад вяселлем … смалілі, пражылі столькі, што з непрывычкі ад
пахаў станавілася млосна.
|
73.
Прасніца
|
Прыстасаванне,
на якое падвешваецца кудзеля для прадзення.
|
Падсунуўшы да
агню ўслон, на якім тырчала прасніца з
барадой кужалю, сядзела і маці, цётка Аўдоцця.
|
74.
Прызба
|
Невысокі,
звычайна земляны насып уздоўж сцяны хаты, зроблены для ўцяплення памяшкання.
|
Гадзюкі … нярэдка грэліся на выгратай сонцам, перамешанай з цёплым
пясочкам кастрыцы прызбаў.
|
75.
Пугаўё
|
Дзяржанне пугі (прымацаваны да палкі кавалак вяроўкі
або сырамяці, якім паганяюць жывёлу); пужальна.
|
Ён мімаволі сціснуў пугаўё.
|
76.
Ражка
|
Драўляная пасудзіна ў выглядзе цэбрыка з ручкай,
прызначаная для розных гаспадарчыя патрэб (зліваць ваду, даваць корм жывёле).
|
Васіль спаткаў Міканора на дварэ – той нёс з сенцаў ражку.
|
77.
Разбэрсаць
|
Раскідаць,
распусціць, разблытаць.
|
Васіль убачыў нечыя ногі, … умятую, разбэрсаную салому.
|
78.
Рубель
|
Тоўстая
жэрдка, якой уціскаюць на возе сена, снапы, салому і пад.
|
Яўхім … зняў рубель
і стаў падаваць віламі снапы Сцяпану, які стаяў ускрай сцірты…
|
79.
Рыззё
|
разм. слова Старое, падранае адзенне.
|
Яна ўзяла штаны, прысела на высокіх палацях,
засланых новаю коўдрай, пад якой было ўсякага рыззя…
|
80.
самапрадка
|
Тое, што і калаўрот
|
Круціліся, шархацелі коламі самапрадкі…
|
81.
Свіран
|
Халодны будынак, прызначаны для захоўвання збожжа, мукі
і іншых прадуктаў, а таксама рэчаў і пад.
|
Глушак , накінуўшы кажушок, выцягнуўся на холад к
свірну.
|
82.
Світа
|
Доўгая
сялянская верхняя вопратка з сукна.
|
Зняла світу,
скінула скарб свой – каптанчык вышываны
|
83.
склеп
|
Спецыяльнае,
паглыбленае ў зямлю памяшканне для захоўвання прадуктаў, віна, пораху і пад.;
пограб.
|
Пад вечар маці паслала яе ў склеп прынесці бульбы.
|
84.
скрыня
|
Драўляная пасудзіна з вечкам і замком для захоўвання
рэчаў, каштоўнасцей; куфар.
|
Алёша выцягваў са скрыні беражліва загорнуты ў матчыну хустку гармонік.
|
85.
Сподні
|
Які
мае адносіны да споду - адваротны бок
(тканіны, аркуша і пад.).
|
Ледзь толькі Грыбок …у зрэбным споднім паявіўся ў дзвярах…
|
86.
супоня
|
Рэмень
для сцягвання клешчаў хамута.
|
Калі, паружавеўшы ад натугі, сцягваў супоню на хамуце, побач зарыпелі калёсы
дзядзькі Цімоха.
|
87.
сцірта
|
Вялікі
стог сена, саломы або снапоў збожжа і пад., прызначаны для захавання пад
адкрытым небам.
|
Яўхім … зняў рубель і стаў падаваць віламі снапы
Сцяпану, які стаяў ускрай сцірты…
|
88.
Таптуха
|
Адзін з відаў рыбалоўнай сеткі.
|
У Куранях
ракі не было, і снасць тут у людзей
трымалася свая, балотная: лазовыя баўтухі, лазовыя таптухі, венцяры...
|
89.
Ток
|
Спецыяльны будынак для складвання, абмалоту і ачысткі
збожжа; гумно.
Пляцоўка для абмалоту збожжа.
|
Убачыла бацьку на таку … з асцюкамі ў радкаватых, пабітых ніткамі сівізны валасах…
|
90.
увішнасць
|
Спрытнасць, жвавасць
|
-Ля малатарні ўвішнасць патрэбна!
|
91.
услон
|
Пераносная
лаўка на ножках у сялянскай хаце.
|
Тут жа, каля комінка, падсунуўшы да агню ўслон, сядзела і маці…
|
92.
Усутыч
|
Вельмі
блізка, ушчыльную.
|
Больш не заўважала нічога: ні дарогі, ні грэблі,
… ні чэзлага алешніку і лазняку, што падступіў усутыч…
|
93.
Хаўтуры
|
разм. слова Абрад
провадаў нябожчыка для пахавання.
абласное
слова Жалобны стол, абед па нябожчыку.
|
-Сабака як скуголіць. Аж страшно. Бы на хаўтуры.
|
94.
Цэп
|
У сялянскім побыце ўсходніх славян і іншых народаў —
ручная драўляная прылада для малацьбы збожжа, якая складаецца з цапільна і
прымацаванага да яго гужыкам біча.
|
Біч цэпа то, пабліскваючы, лёгка
ўскідваўся, то лажыўся на снапы
|
95.
Цурбак
|
Абрубак
дрэва; кароткае бервяно.
|
-Знаеш для чаго ето? – ён павёў позіркам па гары
дроў і цурбакоў.
|
96.
Шлакатаць
|
абл. слова Казытаць.
|
-Ай! Памажыце! Не шлакачы, чорт паганы…
|
97.
Штыкеціна
|
Адна планка ў штыкетніку.
|
Чарнушка прывязаў каня да штыкеціны…
|
98.
Шула
|
Бервяно ці тоўсты брус з высечанымі пазамі, замацаваны
ў чым-н. вертыкальна.
Слуп ці брус, на які падвешваецца створка варот.
|
Каля гумна ляжала тоўстае ўчарнелае шула, старая паставіла чыгун пры ім.
|
99.
цвілы
|
Пакрыты
цвіллю.
|
Усё … ненадоўга зносілася ў сыры і цвілы Чарнушкаў “пограб”.
|
100.
Цэбар
|
Шырокая
круглая драўляная пасудзіна з клёпак з двума вушкамі.
|
Калі меншы быў, маці ў начоўкі, у цэбар
саджала, а цяпер – вельмі ты вымыешся
ў начоўках.
|
Пераклад асобных слоў з рамана
Івана Мележа “Людзі на балоце”
1.
андарак
|
понёва
|
2.
брук
|
мостовая
|
3.
вушак
|
косяк (дверной)
|
4.
вэлюм
|
вуаль, фата
|
5.
грэбля
|
гать,
плотина
|
6.
гузак
|
шишка
|
7.
драбіны
|
лестница
(приставная)
|
8.
ёмкі
|
ловкий, удобный
|
9.
закарэлы
|
заскорузлый
|
10.
зычлівасць
|
доброжелательность,
приязненность
|
11.
казытаць
|
щекотать
|
12.
камізэлька
|
жилет
|
13.
каморнік
|
землемер
|
14.
каснік
|
ленточка
|
15.
клямка
|
щеколда
|
16.
конаўка
|
кружка
|
17.
лой
|
сало
|
18.
мэндлік
|
бабка (о
составленных снопах)
|
19.
начоўкі
|
корыто
|
20.
нізка (грыбоў)
|
связка
|
21.
самапрадка
|
самопрялка
|
22.
свіран
|
амбар
|
23.
склеп
|
погреб,
подвал
|
24.
сцірта
|
скирд
|
25.
павець
|
навес, сарай
|
26.
паркаль
|
ситец
|
27.
пляшка
|
бутылка
|
28.
пошасць
|
зараза
|
29.
пражыць
|
жарить
|
30.
прасніца
|
пряслице
|
31.
пуга
|
кнут
|
32.
рыззё
|
ветошь,
тряпьё
|
33.
скрыня
|
сундук
|
34.
ток
|
гумно
|
35.
услон
|
скамейка
|
36.
цурбан
|
чурбан
|
37.
цэбар
|
бадья, ушат
|
38.
шчэлепы
|
жабры
|
1 комментарий:
Вельмі якасны матэрыял, дзякую!
Отправить комментарий